"Słyšćo našo wusćełanje w maminej rěcy!"

Tak a pódobnje zni něnt južo wokoło 50 lět teke pó dolnoserbskem z radija. Njedajo se groniś, kak wjele luźi jo w tom casu južo do rozgłosowego mikrofona powědało abo teke spiwało. Wěste pak jo, za pśecej mjenjej z nich jo dolnoserbska rěc hyšći mamina rěc. Pśiběra licby tych, ako su ju wuknuli a nawuknuli a to teke z pomocu rozgłosa.

Dopomnjejom se na jadnu gromadu redakciskich sobuźěłaśerjow za wjelikim blidom archiwoweje rumnosći w rozgłosowem domje na Wilhelm-Külzowej 11 w Chóśebuzu. Kołowokoło nas regale až k wjerchoju a w nich lute kartony z paskami. Gaž se pšawje domyslijom, rozgranja wó tyźeńskem programje. Naraz prasnjo do sekundy śichego pśemyslowanja głosne pšašanje: "Co by było, gaby něnt wšykne te głose z tych paskow, teke wót južo zamrětych luźi, se naraz z nami rozgranjaś kśěli?" Tšochu wulěkane smy wuźěrali na te kartony, wšykno pak jo wóstało śicho. Som wót togo dnja z wětšeju cesćownosću stupiła do teje rumnosći dopomnjeśow a som se domysliła na togo abo drugego "partnarja" pśed rozgłosowym mikrofonom - pśed 5, 10, 20 abo wěcej lětami. Jim by kśěła se wuźěkowaś za jich dowěru, zmužnosć a wólu a wšyknym pśisłucharjam serbskego radija za jich zwěrnosć pśez wěcej ako 60 lět.

Kak jo se to něnt z tym dolnoserbskim słowom w radiju zachopiło?

Kaž z rozgłosowego archiwa wěmy, jo póstark za to dało pśigótowanje na zjězd Serbow w lěśe 1950 w Budyšynje. Jaden wěsty kněz Mahling wót Potsdamskego sćelaka jo pśišeł na Domowinu z pšosbu, aby jomu tam pomagali pśinjasć serbske słowo do radija. Wón jo se to myslił tak, což se pśigótujo za nimske wusćełanje wó zjězdźe, by se mógało teke serbski wusćełaś. A Domowina jo pomagała. Nagranjali su młodu sobuźěłaśerku Margitu Krawcojc ze Žylowka, kótaraž jo se akle krotko do togo wrośiła z Ludoweje uniwersity w Chrósće, źož jo pla ceptarja Jordana pśinawuknuła serbskemu powědanju to pisanje. Nejpjerwjej su to byli pśełožki z nimskego.
Za wěsty cas pak jo Margita Krawcojc z Chóśebuskeju rozgłosoweju techniku teke wobjězdźiła jsy Dolneje Łužyce a nagrała rozgrona z luźimi, pśigótowała pśinoski, wósebnje wó burskem źěle, wejsnem žywjenju a wóžywjenju serbskich nałogow. Ceptaŕ Karlo Jordan njejo jej jano był rěcny pomocnik, ale teke wustojny partnaŕ, na pśikład gaž su dejali pśisłucharje něco zgóniś wó dolnoserbskich literatach.
Něźi połtera lěta su se z Chóśebuskego studija serbske wusćełanja na ten part pśigótowali a z Potsdama wusćełali. A pśispomnjeś by hyšći kśěła: Margita Krawcojc, pózdźej Heinrichowa, jo wóstała až do swójeje smjerśi 2002 z dolnoserbskim rozgłosom zwězana.

Ako su se potom kraje pśerědowali do wobwodow, njejo słušało Chóśebuske studijo wěcej do kompetence Potsdamskego sćelaka a stakim jo teke nejpjerwjej raz womjelknuło to dolnoserbske w radiju.

Serbska redakcija rozgłosa, zarědowana 1953 na kšomje Łužyce w Zgórjelcu, njejo ga měła zaprědka dolnoserbskego redaktora. Akle wót 1. apryla 1956 su zasej byli słyšaś dolnoserbske zuki pśez radijo a to kuždu njeźelu 20 minutow. Roža Wěrikojc z Rownego jo była ta prědna dolnoserbska rozgłosowa žurnalistka pśi Serbskej redakciji. Samolutka jo te pśinoski naźěłała, kótarež su se wusćełali z Chóśebuskego studija Radio DDR. Žurnalistisku teoriju jo Roža Wěrikojc-Šenkarjowa studowała na rozgłosowej šuli we Weimarje, praktiske rozgłosowe źěło pak jo sebje pśiswojiła w Chóśebuskem studiju. Wót how jo se wudała z mikrofonom do dolnołužyskego kraja a teke do Slěpjańskich stron a jo młoge zajmne ze žywjenja a kultury Serbow nagrała, wó comž njeby źinsa južo nicht nic wěcej wěźeł a zgónił, dokulaž by se sobu do rowa wzeło. Tak wiźone jo rozgłos pó swójich móžnosćach teke pśinosował k serbskemu stawiznopisoju.

W lěśe 1957 jo Serbska redakcija ze Zgórjelca pśeśěgnuła do Chośebuza, źož su potom pśisamem něźi tśi lětźasetki górno- a dolnoserbske redaktory źěłali pód jadnym kšywom a jadnym redakcijnym wjednistwom. Dłujki cas jo diplomowy žurnalist Ludwig Kola z Chóśebuza redakciju nawjedował. Pó casu su se do njeje pśinamakali dalšne redaktory a teke wusćełański cas jo se rozšyrił, wěcej za górnoserbski program, mjenjej za dolnoserbski. Pśi tom dej se na to mysliś, až jo serbska situacija w dolnych stronach hynakša była ako w Górnej Łužycy. Narodne wědobnje luźi tudy jo mócnjej śerpjeło pód diskriminaciju w pšuskem a fašistiskem casu. Serbska rěc jo była w powójnskich lětach we wjele jsach jano rěc za dom a dwór abo snaź hyšći za rozgrono ze susedom. Ze źiśimi jo se južo nimski powědało. Ten tšach, až móžo jim serbska rěc škóźeś, "gaž zasej raz hynac pśiźo", jo był hyšći dłymoko zakórjenjony.
To smy my dolnoserbske rozgłosowniki cesto nazgónili, tak teke raz w Žylowje, źož ga su w šuli měli južo serbsku wucbu. Ceptarka jo nam napisała list z pšosbu, až by Žylojske serbšćinarje raźi swójich starjejšych a swójźbnych ku gódam pśez radijo póstrowili. Dogronjone a wucynjone! Rozgłos pśiźo na nagrawanje do Žylowa. Źiśi su se wjaselili a to doma wupowědali. Ako smy z našeju rozgłosoweju techniku do Žylojskeje šule pśijěli, su wšykne kradu pótužone sejźeli w swójich ławkach, pśeto starjejše su jim zakazali do "serbskego" mikrofona powědaś a spiwaś.

Ale jo dało teke druge pśikłady, źož su starše luźe se źiwali, až take młode ako my tencasne redaktorki serbski wuměju. Wóni su se wjaselili a se raźi z nami rozgranjali. Z pšawom móžo se groniś, až jo Serbski rozgłos wósebnje za Dolnych Serbow był gójaŕ zranjonych serbskich wutšobow a pódušonego narodnego wědobnja. Pśez wusćełanja rozgłosa jo se dopórucyła teke tym luźam wěda wó swójom naroźe, kótarež njamógu serbski pisaś a cytaś, dokulaž jo jim to było w šuli zakazane, a teke tym, ako jano hyšći pasiwnje rěc wobkněže.

Měnim, až jo togodla za dolnoserbski program wósebnje wažne pódla aktualnych informacijow a rozwjaseleńskich wusćełanjow šyriś wědu wó stawiznach, literaturje a nic naslědku wó muzice našogo luda w cełej šyrokosći. Rozgłosowy medij z radijom a telewiziju ga se derje góźi za dalejdawanje a stakim spěchowanje kultury. Wuměłce we swójej wjelebocnosći namakaju toś swój podium, z kótaregož mógu se serbskej zjawnosći sobuźěliś.
To how wugronjone konkretizěruju w dolnoserbskem programje na pśikład literarne wusćełanja, stawizniska serija, rozgłosowe graśa, featury, źiśece a młoźinske programy, nagrawane namše, teke wejsne wobraze, originalne wusćełanja ze jsow a swěźenjow, koncerty, reportaže a komentary k wšakim temam, spódobnym a teke bolosnym.

Wjele z togo namakajo se w rozgłosowem archiwje. Jogo wopśimjeśe jo zrazom dokumentacija wuwiśa našogo luda, teke z glědanim na rěcnu situaciju pśez 60 lět. Nadejźomy w njom na pśikład reportaže ze jsow, kótarež južo wěcej njedajo. Myslim se na Čelno, Liškow, Liškowk, Tšawnicu a teke na Rogow a tych zmužnych wobydlarjow teje jsy, kótarež su dejali w lěśe 2003 swóju domownju wugloweje jamy dla wopušćiś. Ale teke głose a měnjenja serbskich wósobinow ako Miny Witkojc, Wylema Bjera, Karla Jordana, Fryca Kitlarja a wjele drugich namakaju se w rozgłosowem archiwje, rowno tak ako rozgrona z luźimi skóro z kuždeje jsy wusćełańskego teritorija. Originalne głose kantorkow z ludowymi spiwami, ako su na pśězach zazněli, abo jastrowne spiwanje w Rownem su tejerownosći zachowane w archiwje.
Naspomnjeś pak cu teke muzikowy archiw, w kótaremž drje se hyšći wěcej ako w słownem pokazujo zgromadna serbska redakcija ze swójim górnoserbskim a dolnoserbskim źělom, kaž smy ju měli až do lěta 1991.
Nic razka z jadnym serbskim muzikowym titelom su redaktory 1953 zachopili. Źinsa se chowa w dolnoserbskem muzikowem archiwje wěcej ako 6500 titelow wšakorakich žanrow muziki, wót wětšych twórbow ako oratorije a sinfoniska muzika pśez wuměłske a ludowe spiwy až k popularnym štuckam jo wšykno zastupjone. A kužde lěto pśidu dalšne nagrawanja w nadawku Chóśebuskego a Budyšyńskego studija k tomu.
Na tom městnje teke słowko k prědnemu serbskemu muzikowemu redaktoroju, bóžko južo njabogemu Benoju Njekeli, kótaryž jo natwarił serbski a teke nimski muzikowy archiw w Chóśebuskem studiju. Wón njejo był jano muzikowy redaktor, ale teke slěźaŕ za muzikowym derbstwom, komponist, muzikaŕ ako teke organizator koncertow a nagrawanjow z wuměłcami w kraju a wukraju a k tomu hyšći pomocnik kulturnym kupkam ako tej na Serbskej wušej šuli w Chóśebuzu.
To drje jo było to wósebne na tych prědnych redaktorach a redaktorkach Serbskego rozgłosa, až su dejali wšake powołanja wupołniś. Z nuze pak jo wurosł teke wužytk. Tak su se pokazali talenty, kótarež drje njeby se howac žednje nadejšli abo by w śichem zginuli.

We 80tych lětach, ako jo se wutwariło Budyšyńske studijo w Serbskem domje, jo ga se Serbska redakcija nejpjerwjej jano rumnostnje źěliła. Pó někotarych iritacijach 1990/91 jo dojšło ze załoženim nowych rozgłosowych stacijow pód kšywom ARD k dopołnemu źělenju Serbskego rozgłosa do Budyšyńskego studija MDR a do Dolnoserbskeje redakcije ORB. Pór lět pózdźej jo pśez strukturne změny z Dolnoserbskeje redakcije nastał "Serbski program ORB" - źinsa Bramborskego Serbskego Radija rbb.

Pódla swójogo radijowego programa jo chopił ORB wót apryla 1992 teke wusćełaś mjasecny połgóźinski telewizijny program. Stakim jo se wótpowědowało rozgłosowej kazni kraja Bramborska, w kótarejž jo pó nimskem formulěrowane: "Der regionalen Gliederung und der kulturellen Vielfalt des Landes Brandenburg ist im Programm Rechnung zu tragen." Toś tomu nadawkoju stajijo se teke kazń wó zjawno-pšawniskem rozgłosu krajowu Barliń a Bramborska. Rozgłosowa rada rbb ma se teke pó tym: ako w raźe ORB jo teke w tej raźe za rbb zastupjony Serb.

Hyšći raz pór lět slědk: Źělenje Serbskego rozgłosa 1991 jo nas dolnoserbskich rozgłosownikow starcyło do njezwuconeje situacije. Smy dejali naraz sami za sebje mysliś, powědaś a rozsuźiś. To jo za nas dolnoserbskich žurnalistow juž nowe było. Jo nam było ako wopušćonym kurjetkam. Smy se pak do togo nowego namakali a sebje gronili: Strukturna změna njesmějo a njebuźo zadoraś zgromadnym serbskim zajmam! Z tym nastajenim smy pótom teke pśewinuli młoge problemy, kótarež su se nam do drogi stajili. Smy na pśikład zgubili pśez docasny wuměńk nazgónitych redaktorow, nowych njejsmy měli ned k dispoziciji. Akle pomałem jo se nam raźiło redakciju zasej personelnje natwariś. Pśinamakali su se teke druge starosći ako rozestajenja wó frekwencu. Z našogo dłujkolětnego domicila na Külzowej droze smy dejali pśeśěgnuś do nowego doma srjejź města. Z tym jo było zwězane teke pśestajenje na kradu nowu digitalnu techniku. Smy se jej pśiwucyli, z jeje słabosćami njejsmy se hyšći wótnamakali, jeje lěpšyny pak wužywamy.

Wušej 11 góźinow wob tyźeń w dolnoserbskej rěcy su źinsa z radija słyšaś. Jo to pisany program, w kótaremž se chowa za kuždego něco, za staršego pśisłucharja rowno tak ako za młodšych a něnt teke za tych kradu małkich, ako chójźe do WITAJ-źiśownjow.

Južo k 20. razoju pśepšosyjo Serbski program rbb (ako do togo ORB) na koncert z młodymi talentami a wuměłcami. Jo to zarědowanje, kótarež wugótujo se gromaźe z Chóśebuskim konserwatorijom. Južo tśi raze stej ORB/rbb a Załožba za serbski lud wuwołałej mjazynarodne wuběźowanje komponistow za nowy serbski spiw. Pśi tom su nastali spiwy pó tekstach Mata Kosyka a Miny Witkojc a muzika k 850-lětnemu jubilejoju města Chóśebuz.

Chwalbu jo se teke zasłužyło koncert z wuměłcami popularneje muziki nazymu 2002 w Žylowje. Z togo jo se wuwijał nowy rěd koncertow - serbske njeźelske koncerty rbb.

A teke na swójske CD-edicije móžo pokazaś ORB/rbb, tak na CD z ludowymi spiwami z titulom „Damdalija”. Dalšnej stej slědowałej: "Naš dom" ze serbskeju popularneju muziku a jubilejna edicija "10 lět rozgłosowe koncerty serbskeje muziki".

Jo, informěrowaś, wědu rozšyriś a ze słowom a muziku rozwjaseliś, to jo nadawk Serbskego rozgłosa. A ten, tak měnim, jo w tych wušej 60 lětach swójogo wobstaśa derje społnił a z tym bejnje k tomu pśipomagał, až se serbska rěc teke w Dolnej Łužycy hyšći rozmějo a powěda.

Jutta Kaiserowa, dłujkolětna redaktorka Serbskego programa a něgajšna wjednica Dolnoserbskeje redakcije